l
Faqe e Pare
Organizata

veterani arkiva
veterani Veterani

link Linke

 

Hulumtime për lashtësinë dhe prejardhjen e emrit të KANUNIT

“KANUNI, LEKË DUKAGJINI DHE ALEKSANDRI I MADH


Nga Xhemal Meçi

I.Ritet, eposi heroik dhe raporti i tyre me Kanunin
Marrim shkas prej shkrimit të profesorit të nderuar Kasem Biçoku, “Aleksandri i Madh në të drejtën dokesore të shqiptarëve dhe në krijimtarinë popullore, botuar në “RD”, më 18.01.2004, fq. 12-13, ku shtron para lexuesve e studiuesve një nga çështjet më interesante dhe të debatueshme, por që mbetet thelbësore për të drejtën dokesore të shqiptarëve – në atë të prejardhjes së KANUNIT.
Ky historian i mirënjohur në këtë shkrim, me një interesim të admirueshëm për të drejtën dokesore (që në popull quhet thjesht doke ose Kanun), thekson ato më kryesoret: lashtësinë dhe identitetin kombëtar shqiptar.
Të gëzon mendimi se e drejta dokesore e shqiptarëve “vjen si një trashëgim i vyer i kulturës shqiptare që nga lashtësia e saj pagane”. Por nuk mund të jenë vetëm “Ritet e besimeve pagane” ato që mund të na dëshmojnë lashtësinë e së drejtës dokesore të shqiptarëve. Dihet se ritet me prejardhje pagane janë të natyrave të ndryshme, që përfshijnë ceremoni të një game të gjerë të jetës së njeriut, duke u bërë objekt i shkencës etimologjike, “Etimologjia religjioze, Etimologjia e besimeve). ( Prof. dr. M. Tirta, Etnologjia e shqiptarëve, Tiranë, 2003).
Gjithsesi, ritet që lidhen me kumbarinë e flokëve, fejesën, martesën e dasmën, vdekjen (mortin) dhe varret janë përfshirë në botimet e Kanunit (Sh. Gjeçovi, Kanuni i Lekë Dukagjinit. Shkodër, 1933; Fr. Illia. Kanuni i Skanderbegut. Shkodër, 1993; Xh. Meçi, Kanuni i Lekë Dukagjinit-varianti i Pukës. Tiranë, 1996; Kanuni i Lekë Dukagjinit-varianti i Mirditës. Tiranë, 2002; Xhelal Martini-Kanuni i Dibrës. Tiranë,2003, Kanuni i Lumës i Prof. Dr. Shefqet Hoxha, Tiranë,2013).
Përfshirja e këtyre riteve te botimet e Kanunit është bërë për lidhjen e tyre të ngushtë me të drejtën dokesore. Moskryerja ose mosrespektimi i tyre, për më keq, kundërvënia ndaj ceremonialit të tyre me qëllime keqdashëse, sillnin pasoja konfliktuale kanunore. Raste të tilla konfliktesh që lidhen me këto rite, janë bërë objekt pleqnish, kuvendesh e osullesh (vendimesh) sipas normave të caktuara kanunore. Në popull thuhej: “nuk Asht burrni me i prishë kuj dasëm e mort. I fismi nuk vret në dasëm e mort”. Le të marrim tre raste ritesh të tilla martesore:
Kashnjet (Mirditë), fundshekulli XVIII. Gjergj Bajraktari po bënte dasmë. Me gjithë masat e marra se mos i vinin jakajt dhe i prishnin dasmën. Një i Jakajsh, hasëm i tij, Gjokë Jaku i Gojanit, i shkoi i maskuar në dasmë. Mbas dasmës në odën e miqve u gjet kutia e duhanit e Gjokë Jakut. Në krye të javës ai i çoi fjalë Gjergj Bajraktarit, hasmit: “Në dasmë të erdha. Ma ço kutinë e duhanit. Ta lash se nuk jam cub, po shtëpi burrash. Dasmën nuk ta prisha,se kam vend gjeti me qitë pushkë e me marrë gjakun tem”. Kjo ngjarje e jetuar tregon se ceremoniali i dasmës është i shenjtë. Burri që e cenonte- koritesh, tregonte paburrëri, por edhe bajraku e gjobiste një pendë qé. (Xh. Meçi- KLD në variantin e Mirditës. Cituar, praktika 24).
Martesë në Jug, Dhërmi. Një çift, siç na ven në dijeni prof. K. Biçoku, kishte cenuar normën dokesore shqiptare që ndalon martesën në fis, por që u kundërshtua edhe nga vetë prifti i fshatit, i cili nuk pranoi t’u vinte kurorë, sepse nuk mundi t’i bënte ballë presionit të fisit.
Kabash, Pukë. Rreth viteve 1880 u hap fjala se në Pukë, lagje, po bëhej një martesë në fis. Krerët e bajraktari i Kabashit mblodhën me kushtrim 200 burra të armatosur, të cilët u paraqitën aq kërcënues, sa edhe garnizoni turk i qytezës së Pukës u tregua i pafuqishëm para kërcënimit të tyre të armatosur. Ndërhynë krerët e fiseve të tjera. Bajraktari i Kabashit me krerët e fisit u tërhoqën, si morën sigurinë se vajza ishte tek prindërit dhe se brenda 30 ditëve do të martohej jashtë fisit. (Xh.Meçi- KLD,Varianti i Pukës, praktika 15).” Cucë në fis nuk nep, as nuk merr shkyptari.”(Xh. Meçi, Kanuni i L. Dukagjinit, Varianti i Mirditës, Tiranë, 2002, Neni 49, f.49).

Sa është e lashtë kjo normë kanunore? (Ndalesa e martesës në fis.)
Shek. XVII, Fr. BARDHI (teolog, historian, leksikolog, etnolog) në relacionin e tij për vizitën në Pukë, qershor 1637, ndër të tjera, shkruan: “ edhe po të jenë në të 20-tën gradë (20 brez), ata (të Pukës) dhe të gjithë në Shqipëri, mjafton të jenë të një mbiemri dhe të një race (fisi) kurrë nuk bashkohen me martesë”. (Relacione...II.Tiranë, 1965).
Në përpjekjet për të hulumtuar përtej shekullit XVII mund të bëjmë një përllogaritje nga sa thotë Fr. Bardhi për 20 brez, del se kjo normë ka vepruar së paku, që nga fillimi i mijëvjeçarit të parë (20 x 25 a 30, është përllogaritja e një brezi, kështu , nuk martohen në fis edhe sikur të jenë 500 a 600 vjet të ndarë ndërveti.).
Cikli i Kreshnikëve, eposi heroik, e ka fillesën në shek. VI-VII, kur fiset barbare sllave vërshuan në trojet e brendshme iliro-arbërore dhe në vazhdim, në shek. XII-XIV, gjatë konflikteve të ashpra me mbretëritë sllave të Jugut. (A. BUDA. Eposi dhe historia jonë. Çështje të folklorit shqiptar. Tiranë, 2/1986). Pra edhe te Kreshnikët nuk lejohej martesa në fis.
Studiuesit kanë vënë re se martesat jashtë fisit ishin një detyrim i ndërgjegjësuar thellë tek Kreshnikët. ( Dr. A. Dojaka. marrëdhëniet martesore në Epikën heroike Legjendare. Çështje të folklorit... cituar, 3/1987).
Kjo normë dokesore si edhe të tjerat nuk mund të jenë të izoluara brenda Kanunit. Përkundrazi, ka lidhje edhe me institucione të tilla si pronësinë, kuvendet etj. ku gjykohej e vendosej edhe për fejesën e martesën dhe ceremonialet e tyre si te Eposi heroik, si dhe më pas (Xh.Meçi – Kuvendi si traditë në eposin tonë. Çështje të folklorit...cituar, 3/1987).
Martesat brenda fisit lejohen nga besimet monoteiste (kristiane e islame), por Kanuni u kundërvihej prerë. Nuk lejon martesa të tilla. Ky kundërshtim na shpie, pra, te lashtësia pagane, parakristiane, mundet si traditë dokesore që na vjen që nga lashtësia iliro-arbërore.

II. DUKURIT GJUHËSORE,
që ndihmojnë për lashtësinë e së drejtës dokesore, Kanunit.

Akademiku Sh. Demiraj, duke analizuar “elemente gjuhësore arkaike në këngët e kreshnikëve”, arrin në konkluzionin se ruajtja e disa elementeve arkaike gjuhësore dëshmon qartë se bërthama e këngëve të këtij cikli duhet të ketë një zanafillë relativisht të hershme parashkrimore. (Çështje të folklorit... cituar). Këto u bënë shkas për një veprim pamjesh gjuhësore e leksikore për të faktuar e qartësuar lidhjet e vazhdueshmërisë të së drejtës dokesore të këtyre shekujve të fundit me burimet e saj të Mesjetës së Hershme deri në Lashtësinë iliro- arbërore. (Xh. Meçi- Dukuri gjuhësore e leksikore... për lashtësinë e së drejtës dokesore. Shkodra në shekuj. Shkodër, 2000).
Sa më sipër, lashtësia parakristiane e së drejtës dokesore mund të dëshmohet me praninë e elementeve pagane, me ritet etj. si edhe, me praninë e dukurive gjuhësore, me burime historike, me praninë e kulturës popullore artistike- eposi heroik, elemente dokesore të lashtësisë brenda vetë Kanunit, si te “Kanune Vigajsh” etj. Si dukuri gjuhësore leksikore mund të radhiten sidomos, emërtimet: NDORE, GUR, DHE, MAL.
- NDORESH është një normë kanunore që shpreh karakter human e burrëror të malësorit, të shqiptarit. Kjo normë duhet të ketë burim lashtësie, sepse u kundërvihet normave ligjore shtetërore, që kërkojnë ndjekje e kapjen e dhunuesit ose vrasësit, ndërsa NDORJA është krejt tjetër – një dhunues apo vrasës i kërkon ndihmë dikuj në rastin kritik të jetës së tij: “Ndore tande , bre, më pshto, bre!” Ndorja i kërkohet burrit e gruas, djalit e çikës (vajzës), sepse një e drejtë e tillë është kanunore. Këso dore NDORE kërkohet edhe nga një dhunues apo vrasës me qëllim që të qetësohen të dëmtuarit për të krijuar mundësi për një gjykim gjakftohtë për fajin e kryer. Këtë normë besohej se e merrnin përsipër edhe DIELLI, edhe HËNA, bile dhe ORËT, gjë që shprehen te këngët e Eposit heroik, te Martesa e Halilit:Po thot Dielli “Halili a’ ndorja eme !”. Po thot Hana: “ Halili a’ ndorja eme!” Kanë thanë Orët: “Halili a’ ndorja jonë!” Këtu kemi një dukuri besimi pagan, parakristian.( Folklori Shqiptar,II, vll.I,Tiranë, 1966,f. 75, nr. 190.) Prof. Sh. Demiraj, akademik, thotë se parashtesa parafjalore –n- është një parafjalë e vjetër e trashëguar e shqipes, ndërtuar me rasën rrjedhore”, që në shqipen e sotme nuk përdoret veçse në tog të ngurosur, si: “ më ra ndore a ndoresh.” ( Sh. DEMIRAJ,” Elementet gjuhësore arkaike në këngët e kreshnikëve,”Kultura Popullore, Tiranë, 2/1983, f. 61.)
Emri- GUR- në të drejtën dokesore, kanunore, zë një vend me rëndësi, duke formuar me fjalë të tjera togfjalësh që kanë shërbyer si terma të veçanta të leksikut kanunor, të cilat shprehin besime parakristiane që lidhen me kultin e GURIT, i cili mendohet se ishte dëshmia më e fortë për të vërtetuar dhe vendosur për një të drejt të pamohueshme zë dikujt,sidomos, kur duhej vërtetuar një kufi, arë apo kullotë, mjaftohej të merrej një gur mbi sup dhe , duke u betuar mbi te, të ecte duke treguar kufijtë. Një gur i tillë quhej: “Guri i Besës”. Edhe në Besëlidhje e sulle (vendime) për të shprehur miratimin e pjesëmarrësve, duhej të kalohej “Guri i Besës” dorë më dorë. Në Malësinë e Gjakovës (Tropojë) shtëpitë e krenëve kryesorë quheshin “Shpi Guri” sepse pleqnonin me gur në dorë. Pra, jo rastësisht disa fise kuvendet e tyre i bënin bri gurëve të mëdhenj. Kështu, Gashi, Tropojë, kuvendet e veta i zhvillonte “N’ Rug t’ Gashit, Te Gurt e Kuvendit. Edhe Rrethina e Kolmekshajve ,Krasniqe, “Te Gurt e Kuvendit(Te Gurt e Bal Arifit. ) ( Xh. Meçi, hulumtime etnologjike në Tropojë, 1981-’82).Po kështu: Korthpula,( sot me Bashkinë Pukë), “Te Gurt e Kuvendit. Me përhapjen e besimit islam, gjatë sundimit osman, “Shpit e Gurit” në Tropojë filluan të quheshin “Shpi Oxhak”.
. Spiro Kondo thotë se toponimet në Greqi e gjetiu, që kanë për bazë fjalën shqipe “Gur” janë më të shumta në Greqinë e Vjetër, se sa në Greqinë e Re. ( S. N: KONDA,Shqiptarët dhe problemi pellazgjik. Tiranë,1964, f. 88). Sa më sipër,fjala shqipe GUR së basku me kultin parakristian dhe trajtimi në të drejtën dokesore të maleve, flasin për një burim të lashtë vendas, e shprehur qart në autonominë vetëqeverisëse në krahinat e brendshme malore të vendit tonë.
Me interes është edhe fjala leksikore DHEU. Në Pukë, Mirditë e Lumë ka kuptimin e një ndarje visnore krahinore. P. sh. në Pukë:”Dheu i Eper ( Iballja me Brigjet), “Dheu i Poshtëm” Puka me rrethina dhe “Dheu i Malziut( Spas, Shumri). Këtë kuptim ka edhe në Librazhd: “U mblodh Dheu i madh e i vogël,/ Morën tutje e ranë në Mokër.” (Mark Tirta, rreth njësive etnografike...Kultura Popullore, Tiranë, 2/1982, f. 71).Edhe “Arbreshët e Italisë e përdorin dendur në folklorin e tyre fjalën DHEU për krahinë, vendlindje, atdhe, gjë që flet për përdorimin e këtij etnonimi –DHE, -DHEU- në SHEK. XV e që më parë. ( Mark TIRTA, cituar).
- MAL, -MALI në traditën kanunore të Pukës dhe të Mirditës ka kuptimin e njësisë dokësore administrative me veçori etnike e gjeografike të dallueshme me madhësinë e një krahine shumë më të gjerë se te Dheu.Në Pukë thuhej se Shkodra ka pasë 5 male: Pukë, Mirditë Lezhë, Malësi e Madhe e Dukagjin. Në Malësinë e Madhe dhe në Dibër termi –Mal- shpreh një vis e vise, që lidhen me malin në qendër të tyre, që shprehet në këngët popullore:” Këto pesë male kanë ba be /- Me derdhë gjakun për Atdhe! ( Këngë pop. historike, Tiranë,1956, f. 246, rreshti 56-64). Edhe në Dibër tradita juridike popullore e ruan në ngjarjet historike,si:”katundet u besatuan... se pa ik Turqia prej 9 Maleve s’ kishin me kap parmend me dorë.” kujtime Veteranësh, Lufta për çlirim kombëtar 1876- 1912, Tiranë, 1962, f. 455).
Edhe prof. E. Çabej emrin mal e shënon si të lashtë, siç e gjenë në qytetin Dimalum. nga Di, DY+ MALE ( Me kuptimin qyteti i Dy maleve. Edhe S. N. Konda thekson se:2 Fjala –MAL- është nga fjalët më të vjetra e më autentike të Shqipes.” Të dhënat e më sipërme janë një dëshmi se E Drejta Dokesore Shqiptare ka tradita shumë të hershme, rrënjët e të cilave shkojnë deri në lashtësi, mundet, deri tek institutet juridike iliro- arbërore.

PRINCI LEKË DUKAGJINI dhe KANUNI ME EMRIN E TIJ
Prof.dr. K. Biçoku, ngulmon në atë që e drejta dokesore me emrin e Lekë Dukagjinit e të Skanderbegut “formalisht, është kufizuar shumë shtrirja e prejardhja kohore e mbarëshqiptare e saj”.
Fill pas këtij mendimi të diskutueshëm, po vetë vazhdon me një mendim tjetër të goditur: “është krejt e natyrshme që e drejta dokesore edhe pse është krijesë kulturore anonime mbarëshqiptare, në traditën popullore ajo është e lidhur me emrat e figurave të shquara të historisë sonë kombëtare dhe me personazhe vendore, të cilët u përkasin periudhave historike të hershme dhe të kohëve të vona”. Por, fill pas këtij konkluzioni, që është pranuar prej shumë studiuesve, si dhe autorëve botues, merr një kthesë të kundërt duke ngritur problemin se “do të ishte më e drejtë që Kanuni të jepej me tituj të personalizuar”, por me tituj të tillë bien ndesh:
”me të vërtetën shkencore” e njëkohësisht, ”me traditën historike vendore dhe mbarëshqiptare.
Me këto autori i shkrimit dashur padashur mohon me të padrejtë rëndësinë e veçantë të princit L.Dukagjini në jetën politike të Shqipërisë së Epërme”. Për më tepër, autori hyn “si përçarës” në mes princave Dukagjinë, duke i kundërvënë princin Nikollë Dukagjini princit Leka.
Gjithsesi, le të jenë faktet dëshmues të së vërtetës, le të thërrasim për dëshmitarë eksplorues e studiues të shquar të huaj e vendas:
1. E. Durham: “Për të gjitha zakonet, ligjet, doket, njerëzit, si rregull kanë vetëm një shpjegim: “Është në Kanunin e Lekës”, në ato ligje që thuhet se janë caktuar nga i pari Lekë Dukagjini. Fama e tij midis fiseve që ende ruajnë emrin e tij, ia ka kaluar edhe famës së Skënderbeut...” ( E. Durham. Brenga e Ballkanit. Tiranë, 1990, fq. 116,117).
2. Dr. M. Shuflai: “Pranë Lekës III Dukagjini, Skënderbeu shihet edhe në përrallat e shqiptarëve veriorë...Kujtimi i dinastive shqiptare të vdekura qe i fuqishëm. Në tokën mbi të cilën patën sunduem, mbiemnat e tyne qëndruen e qëndrojnë edhe sot”. (Dr. M. Shufllai. Serbët dhe shqiptarët (përkthim). Tiranë, 1926, fq. 195, 197).
3. Fr. Bardhi shkruan: “Popujt e Pukës kanë shumë zakone fisnike: simbas dokeve të të moçëmve, ndër gostijet e veta, në rrugë e në punë këndojnë me zâ të naltë trimnitë e burrave të tyne të mëdhaj dhe sidomos të pathyeshmit zot Gjergj Kastriotit, të thanunit Skanderbeg dhe të përndritshmit zot Lekë Dukagjinit, princit dhe zotnisë së tyne”. (Relacione... II, cituar, fq. 85).
4.F.S.Noli: “Të vetmit kapedanë shqiptarë, që përmenden mbas (vdekjes) së Skënderbeut janë: “Lekë Dukagjini dhe Gjon Muzhaqi i Gjenealogjisë “. (Fan S. Noli. Historia e Skënderbeut. Tiranë, 1962, fq.117).
5. Akademiku A.Buda: “Pas vdekjes së Skënderbeut Lekë Dukagjini u bë një nga figurat më kryesore udhëheqëse të luftës (antiosmane); ai luajti një rol të rëndësishëm në fitoren e forcave shqiptare para Krujës në shtator 1477”. (Fjalori Enciklopedik Shqiptar. FESH. Tiranë, 1985, fq.222).
6. Historia e popullit shqiptar I. Botim i vitit 2002, nuk e cilëson princin Lekë Dukagjini, një nga personazhet e shquara të jetës politike shqiptare?! Në faqen 471 (këtë po e bëjmë më shumë për lexuesit), shkruhet se pas rënies së Shkodrës më 1479, bashkë me shumë banorë u larguan në brigjet e Italisë “edhe personazhe të shquara të jetës politike shqiptare, si Lekë e Nikollë Dukagjini, Gjon Gjurashi (Cërnejoviqi)) etj. (ASHSH,Instituti i Historisë-Historia e popullit shqiptar, cituar).
Sidoqoftë vlerat e Lekë Dukagjinit janë mbarëshqiptare.

KANi LEKË DUKAGJINIT
Për sa i takon së drejtës dokesore, KLD, Varianti i Pukës, pavarësisht nga titulli i përdorur, nuk është lënë pa u theksuar lashtësia e përbashkësia mbarëshqiptare. “Për rrjedhojë, edhe pse e drejta dokesore shqiptare, që në treva të ndryshme u atribuohet personaliteteve historike si: Skënderbeut, Lekë Dukagjinit etj. duhet kërkuar në origjinën dhe zhvillimin e tyre shoqëror e ekonomik gjatë shekujve (S.P.),që përbëjnë nënshtratin e përbashkët të së drejtës dokesore e të kulturës juridike të kombit shqiptar (Ismet Elezi). Por, në treva e krahina të ndryshme kjo e drejtë dokesore merr ngjyrim dhe elemente lokale, duke dhënë variante kanunore, nga të një karakteri më të përgjithshëm deri tek ato të një karakteri më të ngushtë krahinor, pamjen e të cilëve,-siç shprehet Çabej,- e jep edhe gjuha shqipe. Në këto dallime lokale hyn edhe varianti kanunor i Pukës.
Si përfundim, emërtimi i këtij Kanuni me emrin e Lekë Dukagjinit duhet parë si një nderim që i bëhet këtij personaliteti. Por, njëkohësisht, duhet parë edhe si një mbështetje tek figura historike e Lekë Dukagjinit për vazhdimësinë e së drejtës dokesore tradicionale bashkë me plotësimet e bëra nga koha në kohë përmes kuvendeve dhe sulleve, ku duhej të përdorej me qëllim “formula magjike”: “Kështu e la Leka! Kështu pleqnoi Leka! Kështu e ka Kanuni i Lekës! Kështu pleqnohet n’Kanú t’Lek Dukagjinit në malet tona!”. Prandaj përdorimi i emrit të Lekë Dukagjinit në të drejtën dokesore të trevës së Dukagjinit mesjetar është mënyra e hyjnizimit të Kanunit, si edhe e figurës së Lekë Dukagjinit në botën shpirtërore të malësorëve të kësaj treve që në shekuj përfunduan në një bigëzim historik të pandashëm. Atëherë, edhe Varianti Kanunor i Pukës nuk mund të dilte jashtë emrit tradicional të Lekë Dukagjinit. (Xh. Meçi-KLD, Variant i Pukës, cituar, fq.24-25).



Kololel Sotir Budina Kryetari i OBVL-së


 

Arkiva e gazetes